ज्वालामुखी ग्रामिण खानेपानी

जलस्रोत व्यवस्थापनसम्बन्धी सामग्री (ज्वालामूखी गाउँपालिका)

ज्वालामूखी गाउँपालिका धादिङ जिल्लाको पहाडी भू–भागमा अवस्थित एक जलस्रोत–समृद्ध क्षेत्र हो। यहाँ नदी, खोल्सा, ओढार, मुहान तथा भू–गर्भीय पानीका स्रोतहरू प्रशस्त मात्रामा पाइन्छन्। तर ती स्रोतहरूको व्यवस्थित उपयोग, संरक्षण र दिगो व्यवस्थापन अहिलेको प्रमुख आवश्यकता बनेको छ।

ग्रामीण बस्तीकै जीवनस्तर, कृषि उत्पादन तथा पशुपालनलाई सशक्त बनाउन पानीको पहुँच र व्यवस्थापन महत्वपूर्ण आधार हो। हाल केही ठाउँमा साना योजनामार्फत मुहान संरक्षण, खानेपानी सुधार तथा सिँचाइ प्रणाली विस्तार भइरहे पनि समग्र जलस्रोत व्यवस्थापन अझ सुदृढ बनाउन थप प्रयास आवश्यक छ।

हालसम्मका प्रमुख पहल

प्राकृतिक मुहानहरूको संरक्षण तथा सुदृढीकरण
छरिएका जलस्रोतहरूको नक्साङ्कन (Water Source Mapping)
खोल्सा तथा नदी किनार संरक्षण कार्य
साना सिँचाइ तथा खानेपानी योजनाहरूको विस्तार
स्थानीय उपभोक्ता समितिहरूको गठन र क्षमता अभिवृद्धि

यी पहलहरूले समुदायमा पानीको पहुँच सुधार्न मद्दत गरे पनि ती दीगो, प्रणालीगत तथा दीर्घकालीन व्यवस्थापनका दृष्टिले पर्याप्त छैनन्। भू–क्षय, अनियमित वर्षा, जनघनत्व वृद्धि, तथा प्राकृतिक स्रोतहरूको अवनति जस्ता चुनौतीहरू अझै कायम छन्।

मुख्य चुनौतीहरू

मुहानहरूको क्षय र सूख्खा हुने दर बढ्दै जानु
अनियोजित दोहन तथा स्रोतहरूको अव्यवस्थित उपयोग
भूस्खलन, कटान तथा पहाडी भूगोलका जोखिम
जलस्रोत संरक्षणमा समुदाय–सरकार समन्वयको कमी
दीगो योजना निर्माणका लागि प्राविधिक र आर्थिक सीमितता

अवसर तथा सुधारका सम्भावना

ज्वालामूखी गाउँपालिकामा रहेका थुप्रै साना तथा स्थायी जलस्रोतहरू, समृद्ध जैविक विविधता, र सामुदायिक सहभागिताको राम्रो आधारले दिगो जलस्रोत व्यवस्थापनका प्रशस्त सम्भावनाहरू खुला गरेका छन्।

सही समन्वय र योजनाबद्ध कार्यान्वयन भएमा निम्न सुधारहरू सम्भव छन्:

मुहान संरक्षण, Recharge Structures र Watershed Management कार्यक्रम
सिँचाइ, खानेपानी तथा उपयोगिताको संयोजनयुक्त एकीकृत योजना
समुदाय–केन्द्रित जलस्रोत व्यवस्थापन मोडेल
जलग्रहण क्षेत्र संरक्षण तथा वृक्षरोपण अभियान
आधुनिक प्रविधि (GIS Mapping, Smart Water Monitoring) को प्रयोग

योजना, प्राविधिक दक्षता, र स्थानीय समुदायको सक्रिय सहभागितासाथ जलस्रोतहरूको दिगो व्यवस्थापन सम्भव छ, जसले ज्वालामूखी गाउँपालिकाको कृषि, स्वास्थ्य, पर्यावरण तथा समग्र जीवनस्तरमा उल्लेखनीय सुधार ल्याउनेछ।